Pieniński Pas Skałkowy

Czas czytania: 2 min.

Pieniński Pas Skałkowy, Pieniński Pas Skalicowy – wąski pas skał, zbudowany głównie z mało odpornych na wietrzenie wapieni, margli, łupków ilastych i iłowców kredowych, wśród których występują łuski, bryły lub soczewy odporniejszych wapieni jurajskich. Wyznacza on granicę między Karpatami Zewnętrznymi a Karpatami Wewnętrznymi (na terenie Polski Karpatami Centralnymi). Tworzy wygięty na północ łuk o długości ok. 600 km i szerokości od kilkuset metrów do 20 km, od okolic Wiednia aż po Karpaty Marmaroskie w Rumunii. Nie tworzy jednak zwartego masywu górskiego, ponieważ na większości swojego obszaru przykryty jest trzecio- i czwartorzędowymi osadami. Miejscami wapienie jurajskie wyodrębnione w wyniku procesu denudacji wychodzą na powierzchnię w postaci izolowanych stromych form skalnych, na terenie Słowacji i Polski tworząc niewielki łańcuch górski.

Występująca w języku polskim nazwa Pieniński Pas Skałkowy wywodzi się od nazwy grupy górskiej, którą buduje w granicach Polski i jest na ogół rozszerzana na całość formacji na obszarze wszystkich krajów. W innych językach formacja ta nazywana może być zupełnie inaczej (słow. Pieninské bradlové pásmo lub Bradlové pásmo, ang. Pieniny Klippen Belt).

W granicach Polski ma on ok. 50 km długości i do 6 km szerokości. W jego skład wchodzą (w kierunku od zachodu na wschód): Skalice Nowotarskie, Pieniny Spiskie, Pieniny Czorsztyńskie, Pieniny Właściwe, Małe Pieniny. Rozpoczyna się w okolicach wsi Stare Bystre na zachód od Nowego Targu. Jego zachodnia część, sięgająca do Dursztyna, to pasmo izolowanych, częściowo zalesionych skałek, wyrastających z wyrównanej powierzchni Kotliny Nowotarskiej. Wśród nich najważniejsze to: Szeligówka 711 m, Skałka Rogoźnicka 708 m, Ranisberg 738 m, Cisowa Skała 686 m i Grzebieniowa Skała, Obłazowa 670 m, Kramnica 688 m, Skałki Dursztyńskie. Bardziej znana i bardziej wybitna część wschodnia tworzy masyw górski – Pieniny z najwyższym szczytem Wysoka (Wysokie Skałki; 1050 m).

Na Słowacji do Pienińskiego Pasa Skałkowego należą m.in.: Brančské bradlá na Pogórzu Myjawskim, Rochovica i Brodnianka na północ od Żyliny, Veľké Vreteno, Steny z Ľadonhorą, Pieniny, Litmanowskie Skałki, Jarzębiński Przełom, Udolskie Skałki, Slatina pri Šarišskom Jastrabí, Okrúhly kopec, Spiací mních, Zámok.

Pieniński Pas Skałkowy dzieli się na wiele pomniejszych jednostek tektonicznych, ale tylko niektóre z nich ciągną się wzdłuż całego pasma. Najważniejsze to:

jednostka czorsztyńska
jednostka kysucka
jednostka niedzicka lub jednostka czertezicka
jednostka klapska
jednostka orawska
jednostka manińska.

Najstarsze skały pochodzą ze środkowej jury do górnej kredy. Leżą one w pozycji normalnej, z niewielkimi lukami stratygraficznymi.

Pieniński Pas Skałkowy wyróżniał już Stanisław Staszic, po raz pierwszy zaś do nauki nazwę tę wprowadził węgierski geolog Melchior Neumayr w 1871 r.

Bibliografia

↑ Krzysztof Birkenmajer, Przewodnik geologiczny po Pienińskim Pasie Skałkowym, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979, ISBN 83-220-0038-3.
↑ Józef Nyka, Pieniny, wyd. IX, Latchorzew: Wyd. Trawers, 2006, ISBN 83-915859-4-8.

denudacja – degradacja, procesy denudacyjne – procesy niszczące powodujące wyrównywanie i stopniowe obniżenie powierzchni Ziemi. Obejmuje procesy takie jak wietrzenie, erozja i ruchy masowe (przemieszczanie okruchów skalnych, efektów dezintegracji blokowej i ziarnowej) z terenów górskich i wyżynnych na nizinne, powodujące wyrównanie terenu (peneplenizacja). Zazwyczaj transportowany materiał trafia ostatecznie do oceanów, gdzie jest deponowany w postaci skał okruchowych jak piaskowce. Na obszarach obfitych w zwietrzelinę denudacja zmierza do obniżenia podłoża skalnego.

Średnia prędkość „zdzierania kontynentów” wynosi około 6 mm/1000 lat. Po odciążeniu terenu przez denudację zwykle następują ruchy tektoniczne, które wznoszą obniżony teren.

Wyróżnia się cztery stadia denudacyjne:

najmłodsze, początkowe – tworzy się sieć rzek, przeważa wietrzenie mechaniczne
młodociane – rozwijają się dopływy większych rzek, liczne osuwiska, główne znaczenie ma wietrzenie mechaniczne
dojrzałe – zanikają osuwiska, zaczyna odgrywać rolę spełzywanie, powierzchnia pierwotna obszaru nie istnieje, rzeki mają w miarę wyrównane profile
starcze – peneplena, szerokie doliny, twardziele, ostańce.

Rodzaje ruchów masowych:

osuwanie
spełzywanie
spłukiwanie
spływy błotne

Osuwiska dzielą się na:

zwarte – to te, w których masa skalna podczas ruchu zachowuje swoją dotychczasową budowę;
zwałowe, które cechuje się bezwładnością przemieszczanego materiału.

Spełzywanie – proces bardzo powolny, niewidoczny bezpośrednio; powoduje w skali długookresowej przemieszczenie mas zwietrzelinowych i w konsekwencji obniżenie stoków.

Odpadanie – przemieszczanie się fragmentów skał odspojonych od podłoża w wyniku wietrzenia fizycznego, prowadzącego do rozpadu ziarnistego i blokowego.

Spływy błotne – lawiny błotne – to przemieszczanie utworów, które są luźne i jednocześnie bardzo silne przesiąknięte wodą.

Spłukiwanie – woda opadowa i roztopowa częściowo wsiąka w podłoże; jej nadmiar spływa po nachylonej powierzchni cienką warstwą, powodując wymywanie drobnych cząstek gleby czy zwietrzeliny.

źródło: wikipedia hasła „Pieniński Pas Skałkowy” i „Denudacja”